Klis: planten, werking & gebruik van inheemse klis soorten

Klisjes zijn inheemse, bijenvriendelijke planten die ook eetbaar zijn en een helende werking kunnen hebben.

Hondenbezitters kunnen u het een en ander vertellen over de vervelende taak om de bloeiwijzen en zaden van klis (Actrium) van de vacht van de geliefde viervoeter. Overigens stonden deze lijmresten model voor de klittenbandsluiting. Ook de rest van de plant overtuigt met zijn eigenschappen. In dit artikel vindt u een informatieblad over klis, instructies voor het planten ervan in uw eigen tuin en enige informatie over het gebruik en de effecten van kliswortels en andere delen van de plant.

Klis: oorsprong en eigenschappen

Op het geslacht Klis (Arctium), die wordt ingedeeld bij de madeliefjesfamilie (Asteraceae), omvat slechts tien tot veertien soorten. De meeste daarvan zijn inheems en komen van nature voor in Eurazië en Noord-Afrika, hoewel klisjes tegenwoordig over de hele wereld verspreid zijn. De Latijnse genusnaam Arctium is waarschijnlijk afgeleid van het oude Griekse woord voor beer, omdat de bloemen zouden doen denken aan de viltachtige vacht van de beer.

Klisjes zijn meestal tweejarig. Dit betekent dat ze bijvoorbeeld in het voorjaar ontkiemen, maar in het eerste jaar alleen een rozet van bladeren vormen die de winter overleven. Pas in het tweede jaar ontwikkelt zich de bloeiwijze met bloemhoofdjes. Als de zaden rijpen, is de klis klaar met zijn ontwikkeling en sterft de plant. Als de klis echter op een bijzonder gunstige plaats groeit of niet in bloei komt, kan een plant meer dan twee jaar oud worden.
Afhankelijk van de soort kan klis 50 tot 300 cm hoog worden. Ze worden vooral gekenmerkt door hun bijna bolvormige, roze bloeiwijzen die bestaan uit vele afzonderlijke buisvormige bloemen, die meestal van juli tot september te bewonderen zijn. Ook bekend zijn hun karakteristieke vruchtaren, die graag aan kleding of in de vacht van honden blijven hangen. Even kenmerkend, ook al is het niet zichtbaar, is de sterke penwortel van klis, die tot een meter in de grond reikt. Het wordt al heel lang geoogst, voornamelijk voor zijn medicinale eigenschappen.

Klis is een van de inheemse bij-vriendelijke planten. Veel verschillende insecten, zoals hommels, (wilde) bijen en vlinders, ontmoeten elkaar hier in de bestuivingstijd. Als u op zoek bent naar meer bij-vriendelijke planten voor uw tuin, kunt u meer voorbeelden vinden in ons artikel over bij-vriendelijke vaste planten.

Hoe verspreidt klis zich? Klisjes planten zich voort door zaden. Deze kunnen in de herfst direct op de grond vallen, waar ze de volgende lente ontkiemen. Als alternatief blijven de vruchtstengels van de klis, waarvan de koppen uit meerdere zaden bestaan, met hun kleine haakjes aan de vacht van passerende dieren kleven. Zo worden ze vervoerd naar een nieuwe locatie.

Inheemse klis soorten

Het klisgeslacht omvat in totaal tien tot veertien soorten. Hier presenteren we vier soorten die tot de meest voorkomende in ons land behoren.

Kleine klis (Arctium minus)

In tegenstelling tot zijn naam kan kleine klis 1,5 tot 2 m hoog worden. De bladeren van de kleine klis zijn ook niet echt klein. Zo kunnen de basale bladeren van de rozet tot 60 cm lang worden. In tegenstelling tot de meeste andere klis-soorten geeft kleine klis de voorkeur aan kalkarme of kalkvrije grond. Een onderscheidend kenmerk van grote klis zijn de bladstelen. De bladstelen van de Arctium minus hol, terwijl met Arctium lappa zijn gevuld met merg. De jonge plantendelen van klis zijn eetbaar en zouden gekookt naar artisjokken smaken.

Grote klis (Arctium lappa)

Grote klis, ook wel slanke klis genoemd, is waarschijnlijk een van de bekendste soorten en wordt met 80 tot 100 cm relatief hoog. De rozetbladeren van de grote klis, die tot 50 cm lang kunnen zijn, bieden veel kevers en andere insectensoorten een schaduwrijke schuilplaats, en de bloemen van de grote klis zijn ook zeer aantrekkelijk voor bijen, hommels en co. Hetzelfde geldt voor de andere hier gepresenteerde klis soorten. Bij de teelt van grote klis, een variëteit van de ondersoort Arctium lappa var. sativa wordt gebruikt om de wortel te oogsten. Deze wordt gekenmerkt door bijzonder lange, onvertakte wortels.

Vilten klis (Arctium tomentosum)

De viltige klis wordt tussen 60 en 120 cm hoog en zijn ei-hartvormige bladeren zijn meestal grijswit behaard aan de onderkant. De plant, die ook viltklis wordt genoemd, is onmiddellijk te onderscheiden van de andere soorten van het geslacht door zijn bloeiwijzen. In overeenstemming met zijn naam zijn de bloeiwijzen van de viltige klis bedekt met een grijswit, wollig vilt. Viltklis is ook eetbaar en kan op dezelfde manier worden gebruikt als grote klis.

Harige klis (Arctium nemorosum)

Harige klis lijkt sterk op kleine klis en het is moeilijk ze van elkaar te onderscheiden. De takken van de bloeiwijze, die Arctium nemorosum zijn eerder naar buiten gebogen, terwijl de kleine klis bijvoorbeeld stijf rechtop staat. Op goede plaatsen kan de klis tot 250 cm hoog worden, wat aanzienlijk hoger is dan de kleine klis. Er zijn ook verschillen in de habitatvereisten: klis verdraagt beter schaduw en geeft de voorkeur aan kalkrijke bodems.

Planten en verzorgen van klisjes in de tuin

Klis kweken in je eigen tuin is niet moeilijk en helpt om voedsel en een thuis voor insecten te bieden. Klisjes voelen zich het best thuis op zonnige tot halfschaduwrijke plaatsen met verse, voedselrijke grond. Het is vooral belangrijk dat de grond diep, humusrijk en goed gedraineerd is. Klis kan rechtstreeks op het veld worden gezaaid. Dit kan hetzij in de herfst direct na het rijpen van de zaden, hetzij in de lente van april tot juni. Indien vroeg in de herfst gezaaid, kan klis direct ontkiemen en als bladrozet de winter overleven. Dan is het mogelijk dat hij onmiddellijk overgaat tot stengelverlenging en bloei.

Plant klis: Procedure

• Bereid de grond goed voor door deze te ontdoen van onkruid en een fijnkruimelig zaaibed te maken. Zandgrond kan worden versterkt met bijvoorbeeld onze veenvrije Plantura Organic Universal Soil of wat rijpe, voedselarme compost.
• Het is een goed idee om het substraat voor het zaaien goed te bevochtigen.
• Zaai de kliszaden ongeveer 30 cm uit elkaar en ongeveer 1 cm diep.
• De zaden worden vervolgens dun bedekt met aarde, een beetje aangedrukt en licht bewaterd.
• Het duurt 3 tot 4 weken tot ontkieming. Gedurende deze tijd mag het zaad nooit uitdrogen.
• De gekiemde planten kunnen worden gescheiden tot een afstand van 20 tot 25 cm in de rij.

Als de standplaats goed is, hebben klisplanten nauwelijks verzorging nodig. Alleen tijdens lange droge perioden moeten klisplanten steeds opnieuw water krijgen. Als u klis kweekt om de wortel te oogsten, moet u zorgen voor een constant goede watervoorziening voor een hogere opbrengst. Bemesting aan het begin van de groei, dus rond maart, en zomermesting in juni zijn voldoende, mits een vaste meststof wordt gebruikt. Dit kan bijvoorbeeld met onze Plantura organische universele meststof met langdurig effect. Het is volledig dierproefvrij en heeft een hoog aandeel organische bestanddelen, wat een positief effect heeft op de bodemstructuur en het bodemleven. Dit geeft klis de kans zich optimaal te ontwikkelen.

Tip: De haren van de vruchten kunnen jeuk veroorzaken. Het is daarom raadzaam om handschoenen te dragen bij het werken met rijpe planten.

Gebruik en werking van klis

Oogsten van klis

Het is vooral de wortel van klis die wordt geoogst. Dit gebeurt voordat de klis bloeit, in de herfst van het eerste teeltjaar (rond november). Als alternatief kan in het volgende voorjaar worden geoogst. Vroegtijdig oogsten voorkomt ook dat de plant hoog wordt en te veel ruimte inneemt of zich vanzelf verspreidt. De voordelen van bijenvriendelijkheid komen echter niet aan bod. Als u beide wilt hebben, oogst dan slechts een deel van de wortel door deze naast de plant met een spade uit te graven. Kliszaden kunnen in de herfst worden geoogst door de koppen te openen, de zaden te verwijderen en ze uit de haken te halen.

Gebruik grote klis en andere klissen

In principe is geen van de genoemde klis soorten als giftig geclassificeerd. Vroeger werden kliswortels gegeten als groente, vergelijkbaar met schorseneren. Japanners eten nog steeds heel vaak kliswortels, zodat ze daar een van de populairste wortelgroenten zijn. De bladstelen en jonge bladeren van klis zijn ook eetbaar en worden net als spinazie in de keuken gebruikt. Oudere bladeren smaken zeer bitter, daarom wordt het afgeraden ze te eten. In ons land is klis als groente minder gebruikelijk, en als het er is, wordt het gekweekt om zijn geneeskrachtige eigenschappen. U kunt bijvoorbeeld een kliswortelthee maken. Hiervoor wordt een volle theelepel gedroogde kliswortel over 250 ml koud water gegoten. Na vijf uur trekken wordt de thee één minuut aan de kook gebracht en vervolgens gezeefd.

Tip: De zaden van de grote klis kunnen goed schoongemaakt worden gebruikt in brood, muesli of soepen.

Kliswortel effect

Volgens studies heeft kliswortel ontstekingsremmende, anticarcinogene, antimicrobiële, diuretische en diaforetische effecten en reguleert het hypoglykemische processen. Met dit laatste effect kan kliswortelthee bijvoorbeeld worden gebruikt bij diabetes. Tegenwoordig worden kliswortels gebruikt als haarolie tegen haaruitval, als dit wordt veroorzaakt door een slechte bloedcirculatie. Naast alle positieve effecten van klis mag men niet voorbijgaan aan mogelijke bijwerkingen en risico’s zoals uitslag.

Klis: oogst en gebruik in één oogopslag

• Oogsttijd Kliswortel: In de herfst van het eerste teeltjaar of in het volgende voorjaar.
• Bladstelen en jonge bladeren: Gebruiken als groente met een smaak die aan artisjokken zou doen denken.
• Kliswortels: Gebruik als groente, basis voor soepen, voor kliswortelthee of tincturen, oliën en zalven.
• Mogelijke effecten: Ontstekingsremmend, diuretisch, anti-carcinogeen, anti-microbieel.

Een ander kruid dat vaak van nature voorkomt in onze weilanden, maar ook zijn plaats heeft in de tuin, is zuring. In een ander artikel vindt u daarom alles wat u moet weten over het planten, verzorgen en vermeerderen van zuring.