Humus: definitie, effect & alles wat belangrijk is

Wat is humus precies en hoe beïnvloedt het planten? Deze en andere antwoorden over het onderwerp humus vindt u hier.

Zelfs veel ervaren tuiniers vragen zich af wat humus eigenlijk is. Het antwoord op deze vraag is eigenlijk heel eenvoudig: humus is het dode organische materiaal in onze bodem. Vanwege zijn positieve invloed op de plantengroei noemen veel tuiniers het het “zwarte goud van de tuin”. In dit artikel gaan we echter dieper in op wat humus is en hoe het wordt gevormd.

Wat is humus?

Humus is het deel van de bodem dat wordt gevormd uit dood organisch materiaal. Eenvoudig gezegd is dit materiaal dat ooit in of op de bodem heeft geleefd en daarna is afgestorven. Niet alleen plantendelen zoals bladeren of wortels, maar ook resten van dieren, dode insecten of schimmels en bacteriën dragen bij tot deze organische stof in de bodem.

Welk effect heeft humus op planten?

Humus in de grond is een waar wondermiddel. De stabiele, kruimelige structuur maakt zware grond losser, zodat planten er beter in kunnen wortelen. Bovendien worden de wortels beter belucht. Lichte, zanderige bodems slaan meestal weinig water op. Humusmoleculen daarentegen absorberen veel water – ze zwellen letterlijk op. Bijgevolg kan bijvoorbeeld een zandgrond met een hoog humusgehalte veel meer water opslaan dan een zandgrond met een laag humusgehalte. Dit betekent voor de hobby tuinier: Er is minder water nodig. Bovendien kan humus voedingsstoffen opslaan en beschikbaar maken voor de planten. Bij de afbraak ervan komen nog meer voedingsstoffen vrij, zodat uw tuinaarde zelfs vergeten bemesting kan compenseren.

Samen met klei, die ook in veel bodems aanwezig is, vormt humus stabiele, driedimensionale verbindingen die voorkomen dat uw bodem te snel verdicht wanneer u eroverheen loopt of rijdt. Dit komt natuurlijk ook ten goede aan uw planten, die het vaak helemaal niet prettig vinden als ze last hebben van wateroverlast of gebrek aan zuurstof bij de wortels door verdichte grond.

Door de donkerbruine tot zwarte kleur van humus in de bodem warmt deze in het voorjaar ook sneller op, zodat planten eerder kunnen ontkiemen en sneller beginnen te groeien.

Last but not least is een voldoende humusgehalte onontbeerlijk voor een gezond bodemleven. De bodemorganismen, die vaak tot wederzijds voordeel met uw planten samenleven, hebben humus nodig als levensbasis en leveren op hun beurt voedingsstoffen voor de tuin.

Bevochtiging: Bevochtiging

Humus bestaat uit zogenaamde “humusstoffen”. Afhankelijk van de omstandigheden waaronder het is gevormd, varieert de samenstelling ervan. Het proces van humificatie is zo complex en de componenten van humus zo verschillend en variabel dat het nog niet mogelijk is het onderliggende proces volledig te onderzoeken. Sommige omstandigheden worden echter als zeker beschouwd:

Bij de vorming van humusstoffen zijn niet alleen veel chemische en biologische processen betrokken, maar ook de bewoners van onze bodem: Regenwormen, bacteriën, schimmels, kleine insecten en soms zelfs vermeend ongedierte zoals mollen of woelmuizen.

Ze voeren de eerste stap van de humusvorming uit: ze versnipperen, eten, verteren en vervoeren het dode materiaal dat ze in de bodem vinden als een soort “afvalverwijdering”. Na deze eerste vermaling vinden vele stappen van bevochtiging plaats zonder deelname van in de bodem levende micro-organismen.

Sommige materialen breken langzamer af dan andere: Suiker of zetmeel, die ook in bladafval of wortelresten voorkomen, worden gemakkelijk afgebroken en sneller afgebroken dan bijvoorbeeld eiwitten. Pectines, de “lijm” tussen plantencellen, doen er iets langer over om af te breken. Cellulose, dat de celwanden vormt, breekt nog langzamer af. Ten slotte duurt het vrij lang voordat lignine, de zogenaamde “houtpulp”, door micro-organismen is afgebroken. Dit blijkt uit het feit dat in het bos, in de dikke, half verrotte laag bladeren, nog “bladskeletten” en kleine takjes te vinden zijn die veel lignine bevatten.

Tijdens de ontbinding maken moleculaire stukjes zich herhaaldelijk los van het ontbindende materiaal. Deze grote moleculen kunnen veranderen, delen kunnen worden afgesplitst of nieuwe delen kunnen worden toegevoegd. Er vinden dus talloze chemische processen plaats. Ten slotte kunnen zij zich hergroeperen en zogenaamde “macromoleculen” vormen, die dan “humusstoffen” worden genoemd.

Het is niet mogelijk een universeel geldige chemische formule of animatie van dergelijke humusstoffen te maken, omdat hun samenstelling altijd verschillend is. Zij kunnen slechts op grond van hun eigenschappen in drie groepen worden ingedeeld:

• De “fulvinezuren” bevatten kleinere, sterk zure moleculen met een gele tot roodbruine kleur, die vooral worden gevormd in zure, voedselarme bodems zoals naaldbossen.
• De “humuszuren” vormen grotere moleculen, zijn bruinzwart van kleur en licht zuur. Ze worden vooral gevormd in zwak zure of neutrale bodems waar bodemorganismen actief zijn, bijvoorbeeld in uw tuinaarde.
• De “huminen” zijn de grootste humusmoleculen, zijn diepzwart van kleur en zeer licht zuur. Ze komen voor in alle gronden.

Door verschillende processen, waaronder de binding van de resulterende humusmoleculen door geladen calciumionen of andere bodemmineralen, ontstaan de grote, zichtbare vlokken humus die op een composthoop te vinden zijn.

Humusstoffen zijn op zichzelf zeer moeilijk weer af te breken. Een fundamentele verandering in de milieuomstandigheden kan dit echter ook mogelijk maken.

Humusvorming en mineralisatie

Dus wanneer het organische materiaal in de bodem humus wordt, spreken we van “bevochtiging”. Al het dode materiaal kan echter ook op een andere manier worden omgezet, namelijk door “mineralisatie”.

Eenvoudig gezegd betekent “gemineraliseerd” dat al die bladeren, wortelstukken en dode bodemdieren worden afgebroken tot hun atomaire of moleculaire delen. Elke voedingsstof die een levend wezen eenmaal in zijn leven heeft opgenomen en waarvan het is gemaakt, komt daardoor weer vrij, komt in de bodem terecht en kan weer door andere levende wezens worden gebruikt.

De mineralisatie van organisch materiaal in de bodem wordt volledig uitgevoerd door micro-organismen die in de bodem leven. Ze breken het organische materiaal af en gebruiken het gedeeltelijk als voedsel. De grote organische bouwstenen “verdwijnen” praktisch in het proces – de koolstof ontsnapt als CO₂ in de lucht, gaan mineralen over in de bodemoplossing.

Deze vorm van “recycling” verloopt in de natuur altijd in cycli en bespaart iedere hobbytuinder natuurlijk veel meststoffen, omdat de vrijkomende mineralen kunnen dienen als voedingsstoffen voor de planten. Bij mineralisatie van organisch materiaal wordt echter geen bruikbare humus gevormd, en de humus zelf kan ook door mineralisatie worden afgebroken.

Voor het onopgeloste organische materiaal in de bodem zijn er dus twee mogelijkheden: Volledige mineralisatie of gedeeltelijke ontbinding gevolgd door bevochtiging.

Humusbeheer

Mineralisatie is nuttig omdat het plantenvoedsel levert. Bevochtiging is even belangrijk omdat de gevormde humus de bodemeigenschappen verbetert, zoals te lezen is in het hoofdstuk hierboven.

Noch het een, noch het ander moet voor onze bodem gewenst zijn; ons doel is – bij voldoende humusgehalte – een evenwichtige verhouding. Het beïnvloeden van deze verhouding wordt “humusbeheer” genoemd.

De verhouding tussen bevochtiging en mineralisatie kan worden beïnvloed door de hoeveelheid en het soort materiaal dat aan de bodem wordt toegevoegd. Bovendien kan ook de activiteit van de in de bodem levende organismen worden gewijzigd. Afhankelijk van het bodemtype en de teeltwijze zijn er vele mogelijkheden voor u als “grondeigenaar” om een “humusbeheer” te voeren dat het humusgehalte van uw bodem op peil houdt of zelfs verhoogt. Meer gedetailleerde informatie en praktische tips over humusbeheer vindt u hier.

Humus kopen: Waarop letten

Humusvorming is een langdurig, natuurlijk proces dat veel geduld van u vraagt. Als je wilt dat het wat sneller gaat, kun je bij wijze van spreken humus kopen en dat uitstrooien waar je het nodig hebt. Zo kun je humus verkrijgen:

• Als compost van het recyclingcentrum
• Als potgrond in zakken
• Van de composthoop van een vriendelijke tuineigenaar

Vergeet niet dat humus een natuurlijk product is. Met name de eigenschappen van compost zijn zeer variabel, afhankelijk van het uitgangsmateriaal en de rottingsomstandigheden. Compost uit het recyclingcentrum moet binnen bepaalde wettelijke grenzen liggen en ook potgrond moet voldoen aan de normen van de fabrikant. Hier hebben we alle gedetailleerde informatie over het kopen van humus voor u samengevat in ons speciale artikel.

Als u de zojuist gekochte humus wilt behouden, moet u deze beschermen tegen afbraak en de opbouw van nieuwe humus blijven stimuleren. Hiervoor kunt u de tips uit het artikel over humusbeheer gebruiken.