Eenhuizige, tweehuizige en hermafrodiete planten: Uitleg en voorbeelden

De verscheidenheid aan plantenbloemen is bijna onhandelbaar. Daarom is er de indeling dat planten eenhuizig, tweehuizig of tweeslachtig kunnen zijn.

Het technische taalgebruik van botanici kan soms wat verwarrend zijn. Men hoort vaak de termen “eenhuizig”, “tweehuizig” en “tweeslachtig” in verband met bestuiving en vruchtzetting. Zij beschrijven de verdeling van vrouwelijke en mannelijke bloemorganen op de plant. Maar wat betekenen die termen en wat kunnen wij er als tuiniers uit afleiden? Dit artikel geeft duidelijkheid en waardevolle praktische tips voor uw tuin.

Tussen haakjes: Ongeacht de huiselijkheid van de planten, kunnen ze worden bestoven door wind of water en door insecten. In alle soorten komen verschillende soorten bestuiving voor.

Wat zijn eenhuizige planten?

Eenhuizige planten dragen zowel zuiver mannelijke als zuiver vrouwelijke bloemen. Mannelijke bloemen bevatten meeldraden die stuifmeel dragen. Vrouwelijke bloemen zijn te herkennen aan de carpels, de zogenaamde stamper, waarop het stuifmeel wordt overgebracht. Eenhuizige planten zijn dus te herkennen aan het feit dat ze twee verschillende soorten bloemen produceren.

Tip: De eenhuizigheid van planten wordt ook wel monoeciteit genoemd, wat uit het oud-Grieks komt en losjes vertaald “alleen” en “huis” betekent. Wat bedoeld wordt is dat het mannetje en het vrouwtje zich in hetzelfde huis bevinden, d.w.z. dat de bloemen van beide geslachten op dezelfde plant staan.

De vrouwelijke en mannelijke bloemen van eenhuizige planten verschijnen echter niet altijd tegelijk, aan dezelfde tak of zelfs op elke leeftijd van de plant. Want zelfs als een plant beide soorten bloemen ontwikkelt, moet inteelt meestal worden vermeden om gezonde nakomelingen te produceren. Daarom ontwikkelen veel eenhuizige planten eerst bloemen van het ene geslacht, gevolgd door bloemen van het andere geslacht op verschillende tijdstippen (dichogamie).

Of ze scheiden de bloemsoorten ruimtelijk door zich op verschillende plaatsen op de plant te bevinden. In de regel worden de stuifmeel afgevende, mannelijke bloemen dan hoog geplaatst, zodat hun stuifmeel ver weg van hun eigen vrouwelijke bloem wordt geblazen.

Het komt ook voor dat planten beide soorten bloemen pas produceren als ze oud zijn: Het ontwikkelen van vruchten is dan de taak van de volledig ontwikkelde volwassen planten – het stuifmeel wordt afgestaan door de jongere exemplaren in de omgeving.

Ten slotte kunnen zelfbevruchting en inteelt ook worden voorkomen door een genetische barrière: Zogenaamde steriliteitsgenen blokkeren de ingroei van de stuifmeelbuis in de eierstok van de vrouwelijke bloem.

Voorbeelden van eenhuizige planten

Eenhuizige planten omvatten veel van onze wilde en gecultiveerde planten, maar ook enkele exotische planten:

Eenhuizige bomen

• grove den (Pinus)
• Lariks (Larix)
• Hazel (Corylus avellana)
• Walnoot (Juglans regia)
• Elzen (Alnus)
• Witte beuk (Carpinus betulus)
• Berk (Betula)
• De meeste coniferen (naaldbomen)
• Tamme kastanje (Castanea sativa)

Eenhuizige groenten

• Watermeloen (Citrullus lanatus)
• Maïs (Zea mays)
• Komkommer (Cucumis sativus)
• Pompoen (Cucurbita spec.)
• Courgettes (Cucurbita pepo convar. giromontiina)

Sommige planten waren oorspronkelijk tweehuizig, maar zijn geselecteerd op eenhuizigheid, d.w.z. opzettelijk veredeld. Dit heeft als voordeel dat een teler geen mannelijke planten hoeft te onderhouden die niet opbrengen – maar alleen vruchtdragende exemplaren. De edele wijnstok (Vitis vinifera) en echte hennep (Cannabis sativa) zijn twee voorbeelden van gekweekte eenhuizige planten.

Plant tips

De bloei van de plant vindt ook plaats als bevruchting niet mogelijk is. Dus als u alleen wilt genieten van de sierwaarde van mooie bloemen, hoeft u bij het planten van eenhuizige planten niets bijzonders te overwegen. Als u echter vruchten wilt oogsten van een eenhuizige plant, moet u zich vooraf informeren. Het is belangrijk te weten of het zelfvruchtbaar is of stuifmeel nodig heeft van een vreemd, genetisch verschillend individu om gezonde zaden te vormen.

Eenhuizige notenKastanjes, hazelnoten en walnoten, bijvoorbeeld, groeien dichogaam – mannelijke en vrouwelijke bloemen verschijnen niet tegelijkertijd. Als er geen geschikte stuifmeeldonor in de buurt is, kan de vruchtzetting laag of afwezig zijn.

Eenhuizige groente: Cucurbitaceae zoals komkommer, courgette en pompoen kunnen zichzelf bestuiven. Kruisbestuiving kan echter de vruchtzetting verbeteren. Maïs is een kruisbestuiver, dus tenzij de buren maïs verbouwen, moeten er twee verschillende rassen worden verbouwd. In principe heeft een grote verscheidenheid aan rassen vaak een positief effect op de opbrengst.

Wat zijn hermafrodiete planten?

Terwijl bij eenhuizige planten van verschillend geslacht zuiver vrouwelijke en zuiver mannelijke bloemen worden gevormd, hebben hermafrodiete planten slechts één type bloem – tweeslachtig. Deze bevatten dus zowel de mannelijke als de vrouwelijke bloemorganen: carpels en meeldraden.

Het feit dat beide organen zo dicht bij elkaar liggen, betekent niet dat hermafrodiete bloemen zichzelf kunnen bevruchten. Er zijn zelfvruchtbare en niet-zelfvruchtbare hermafrodiete planten.

Als de hermafrodiet zelfvruchtbaar is, vindt de bestuiving vaak plaats als de bloem gesloten is – uiterlijk echter als een insect zich in de bloem beweegt om nectar te verzamelen. Het stuifmeel wordt overgebracht naar de eigen stempel en bevrucht deze. In veel gevallen wordt inteelt echter ook bij hermafrodiete planten vermeden: Bijvoorbeeld via de reeds genoemde steriliteitsgenen, soms ook in combinatie met zogenaamde heterostylie. Dit is heel mooi te zien bij primula’s: Er zijn bloemen met korte en met lange stampers, wat kruisbestuiving bevordert en zelfbevruchting verhindert.

Maar zelfbevruchting is ook heel goed mogelijk: dit heet autogamie. Autogame, d.w.z. zelfvruchtbare, planten zijn in veel tuinen te vinden. Bijvoorbeeld tomaten (Solanum lycopersicum), aardbeien (Fragaria x ananassa) en de meeste kersensoorten (Prunus spec.) zijn zelfvruchtbaar en hebben dus geen bestuivingspartner nodig.

TipDe overgrote meerderheid van de planten is eenhuizig of zelfs tweeslachtig, namelijk ongeveer 95 %. Hermafrodiete planten zijn per definitie ook eenhuizig: mannelijke en vrouwelijke bloemorganen bevinden zich op dezelfde plant.

Voorbeelden van hermafrodiete planten

De meeste van onze inheemse planten en gewassen produceren hermafrodiete bloemen:

• Appelbomen (Malus spec.)
• Perenbomen (Pyrus spec.)
• Kersenbomen (Prunus spec.)
• Rozen (Roze)
• Olijfbomen (Olea europaea)
• De meeste groenteplanten
• Veel sierplanten, bijvoorbeeld madeliefjes (Bellis perennis)

Tips voor gebruik

Zelfs bij hermafrodiete planten is het belangrijk te weten of zij zichzelf al dan niet succesvol kunnen bevruchten om vruchten en zaden te produceren. Als van een groente helemaal geen vrucht wordt gewenst, geoogst of geconsumeerd, maar een ander orgaan als sieraad, hoeft er natuurlijk geen partner voor bevruchting te worden gezocht.

Voorbeelden van zelfvruchtbare hermafrodiete gewassen:

• Tomaten (Solanum lycopersicum)
• Aubergines (Solanum melangena)
• Paprika (Capsicum annuum)
• Veel bonen (Phaseolus spec.)
• Erwten (Pisum sativum)
• Veldsla (Valerianella locusta)
• De meeste aardbeien (Fragaria x ananassa)
• Alle zure kersen en enkele zoete kersenrassen: bv. “Stella” en “Lapins”.

Voorbeelden van kruisbestuivende hermafrodiete gewassen:

• Appels
• De meeste zoete kersen
• Pastinaak (Pastinaca sativa)
• Prei (Allium porrum)
• Koolfamilie (Brassicacaea)

Vaak is de bloeiperiode niet erg lang. Voor een succesvolle kruisbestuiving moeten de bloeitijden van de gekozen rassen elkaar op natuurlijke wijze overlappen. Daarom bestaan er voor veel planten bestuivingstabellen om na te gaan welke rassen geschikt zijn als bestuiver.

Tip – Bevorder bestuivingHet maakt niet uit of planten eenhuizig, tweehuizig of tweeslachtig zijn: In verreweg de meeste gevallen leidt kruisbestuiving tot fruit van hogere kwaliteit en vaak ook tot een hogere opbrengst. Omdat bestuiving in veel gevallen gebeurt door insecten, stimuleren zowel hobbytuinders als professionele fruit- en groentetelers bestuiving door insecten aan te trekken. Als u ook insecten in uw tuin wilt stimuleren met een bloemenweide, kunt u ons artikel lezen over het planten van bloemenweiden. Daarin presenteren wij onder meer onze Plantura Bijenweide, die zaden van meer dan 20 verschillende planten bevat en daarmee een goede basis vormt voor een ecologisch waardevolle bloeiplaats.

Tussen haakjes: De indeling van planten in de categorieën “eenhuizig”, “tweehuizig” en “tweeslachtig” is slechts een poging van botanici om een systeem te herkennen in de variabiliteit van de natuur. Maar uitzonderingen bewijzen de regel, zoals altijd, want geen enkel botanisch systeem sluit naadloos aan bij de werkelijkheid. Hybride vormen komen vaak voor. Een voorbeeld is de paardenkastanje (Aesculus hippocastanum), die zowel hermafrodiete bloemen als zuiver mannelijke en zuiver vrouwelijke bloemen kunnen produceren. Andere planten kunnen zowel hermafrodiete als mannelijke of vrouwelijke bloemen produceren.

Wat zijn tweehuizige planten?

Slechts ongeveer 5% van de planten is tweehuizig – dat wil zeggen met mannelijke en vrouwelijke bloemen op verschillende exemplaren. Er zijn dus puur mannelijke en puur vrouwelijke planten. Tweehuizigheid heeft voor de plant het voordeel dat zelfbestuiving en dus inteelt volledig zijn uitgesloten. Een individu kan alleen bevrucht worden door een ander, of haar bevruchten. Dit garandeert een regelmatige genetische vermenging. Bij tweehuizige plantensoorten kan vruchtvorming alleen worden waargenomen bij de vrouwtjes, terwijl de mannetjes overvloedig stuifmeel produceren.

Tip: De tweehuizigheid van planten wordt in de vaktaal ook wel diözie genoemd, wat uit het oud-Grieks komt en losjes vertaald zoiets betekent als “twee keer” en “huis”. De geslachten zitten dus in “twee huizen”, namelijk op twee verschillende planten.

Voorbeelden van tweehuizige planten

Tweehuizige tuinplanten:

• Willow (Salix caprea)
• Holly (Ilex spec.)
• Ginkgo (Ginkgo biloba) – meestal worden alleen mannetjes geplant
• Duindoorn (Hippophae rhamnoides)
• Kiwi (Actinidia deliciosa) – er zijn ook eenhuizige variëteiten
• Campion (Silence dioica)
• Vingerhoedskruid (Potentialla futicosa) – alleen vrouwtjes worden meestal geplant
• Hop (Humulus lupulus)
• Taxus (Taxus baccata)
• Skimmia (Skimmia japonica)
• Spinazie (Spinacia oleracea)
• Sommige watermeloenvariëteiten
• Asperges (Asparagus officinalis)

Plant tips

Als het oogsten of bewonderen van de vruchten het doel van de aanplant is, moeten zowel de vrouwtjes als de mannetjes in tweehuizige planten worden geplant om vruchtzetting mogelijk te maken. Vaak zijn een paar mannelijke planten voldoende voor de stuifmeelproductie om veel vrouwtjes te bevruchten.

Voor sommige planten is vruchtzetting gewenst: wie wil er nu zonder de rode bessen van de taxus, hulst of skimmia, laat staan lekkere duindoorns of kiwi’s? Bij andere planten kan bemesting beter worden vermeden. Vrouwelijke ginkgo’s produceren een aantal zeer onaangenaam ruikende vruchten – daarom worden in de regel alleen mannelijke ginkgo’s geplant.

Van sommige van de gepresenteerde planten zijn slechts enkele variëteiten zo gekweekt dat ze zelfvruchtbaar zijn of tenminste eenhuizig om de teelt te vereenvoudigen.

Je weet nog steeds niet hoe de termen “plantensoort” en “plantenras” precies verschillen? Lees dan ons speciale artikel over wat precies het verschil is tussen plantensoorten en -variëteiten.